W połowie XVI wieku Lusławice należały do dwóch dziedziców: Lusławice Górne trzymał Stanisław Taszycki (zm. 1592), a Dolne Piotr Błoński herbu Biberstein (zm. 1578), sędzia grodzki sądecki, szwagier Taszyckiego. Początkowo obaj byli ewangelikami-reformowanymi, jednak po rozłamie antytrynitarskim przeszli razem do dyteistów (tzw. dwójbożan - gr. dyo dwa, Theos Bóg). Założony przez Taszyckiego i Błońskiego zbór w Lusławicach przetrwał niemal całe stulecie pobytu arian w Polsce od 1561 do 1658. W 1561 do lusławickiego zboru powołano na kaznodzieję Stanisława Wiśniowskiego, jednego z czołowych przedstawicieli dyteizmu małopolskiego. Ministrami byli tu m.in.: Piotr Stoiński (młodszy), Jerzy Szoman, Stanisław Lubieniecki (starszy), Jonasz Szlichtyng, Seweryn Morsztyn; ostatnim kaznodzieją był w latach 1653-1658 Jan Moszowski. Budynek zboru wzniesiono w 1565 w pobliżu dworu Błońskich w Lusławicach Dolnych. Około 1570 obaj patronowie zboru (zapewne z inicjatywy Wiśniowskiego) założyli szkołę wyższą, w której rektorami byli: 1600 Albert Calissius, potem Walenty Baumgarten, 1636 Czech Jan Hradecki. Specjalnie zbudowany dom szkolny stanął - podobnie jak budynek zboru - na terenie posiadłości Błońskich. W sąsiedztwie szkoły około 1575 stanął gmach drukarni. Bracia Polscy dwukrotne zwoływali do Lusławic synod generalny: na synodzie w czerwcu 1578 doszło do tzw. „ugody lusławickiej”, na mocy której większość dyteistów ze zborem lusławickim na czele przeszła do silniejszych liczebnie i dogmatycznie unitarian; na synodzie mojowym 1582 wykluczono ze społeczności Braci Polskich Szymona Budnego, jednego z najwybitniejszych hebraistów XVI w. (głównym powodem ekskomuniki Budnego był jego radykalizm dogmatyczny - głosił nonadorantyzm). W 1598 Abraham Błoński (zm. 1616), syn Piotra, udzielił schronienia Faustowi Socynowi w swoim majątku Lusławice Dolne. Socyn spędził u niego ostatnnie sześć lat życia i został tam pochowany. Po likwidacji centrum arianizmu w Rakowie w 1638, ośrodek dyspozycyjny zboru ariańskiego ulokowano w Lusławicach, do których przeniosła się część grona pedagogicznego Akademii Rakowskiej, m.in. Jonasz Szlichtyng, czołowy działacz ostatniego pokolenia Braci Polskich. W 1647 został Szlichtyng skazany zaocznie wyrokiem sądu sejmowego na infamię, konfiskatę dóbr i karę śmierci za książkę zawierającą wyznanie wiary Braci Polskich „Confessio fidei illarum Ecclesiarum...”, 1642 (przekład pol. „Wyznanie wiary zborów tych, które się w Polsce chrystiańskim tytułem pieczętują”, 1646); równocześnie sąd sejmowy nakazał zamknięcie· wszystkich szkół i drukarń ariańskich w Polsce. Dziedzic Lusławic Dolnych Jan Błoński (zm. 1665), pod wrażeniem surowego wyroku sądu sejmowego, w 1648 przeszedł do zboru kalwińskiego (Błoński mimo konwersji, w dalszym ciągu utrzymywał dotychczasowe stosunki przyjacielskie z Braćmi Polskimi; spowodowało to szereg represji, był kilkakrotnie oskarżany o sprzyjanie antytrynitarzom). Kres ośrodkowi ariańskiemu w Lusławicach położyli reformaci z pobliskiego Zakliczyna. Za namową reformatów właściciele drugiej połowy Lusławic Taszyccy przeszli na katolicyzm, budynki zboru i szkoły zostały zrównane z ziemią. Hieronim Gratus Moskorzowski - wnuk wybitnego polemisty i działacza zboru Braci Polskich, również Hieronima - zapisuje w diariuszu pod datą 18 listopada 1647:
„List od Wielebnego Pana Ruara do rąk naszych dotarł. Przyniósł on zaiste smutne i zmuszające nas do wylania potoków łez żałobne wieści, że ostatni zbór w Lusławicach, owa najstarsza nasza świątynia z kwitnącym gimnazjum (które mnie kiedyś dało młodzieńczą togę i gdzie stawiałem moje pierwsze kroki) została zrównana z ziemią, wycięta do korzeni, do fundamentów i zburzona a zwłoki pobożnego Fausta Socyna ze Sieny dostały się w posiadanie najzacieklejszych wrogów wiary chrześcijańskiej”
Zobacz zdjęcia TUTAJ.
Cenotaf Fausta Socyna w parku dworskim w Lusławicach wzniesiony w 1933 roku, z fundacji Unitariańskiego Towarzystwa Historycznego w Bostonie. Inicjatorem budowy mauzoleum był amerykański historyk i badacz dziejów unitarianizmu - Earl Morse Wilbur. Projekt pomnika wykonał wybitny architekt okresu międzywojennego Adolf Szyszko-Bohusz, realizatorem projektu był tarnowski rzeźbiarz Bronisław Kulka. Pierwotnie mauzoleum zamierzano postawić w miejscu grobu Fausta Socyna, jednak ówczesny właściciel tych gruntów - miejscowy chłop - nie wyraził na to zgody. Ostatecznie mauzoleum stanęło na terenie parku lusławickiego dworu.
Pomnikowi nadano monumentalną formę antykizowanego mauzoleum Na dwustopniowym podwyższeniu, krepidomie, ustawiono cztery kolumny doryckie. Na nich wspiera się gładki dorycki architraw, na nim zaś płaski dach. Pod architrawem umieszczono kamień z pierwotnego grobu Fausta Socyna, na którym zachowały się słabo czytelne pozostałości wcześniejszych inskrypcji. Na stronie frontalnej umieszczono napis:
„Faustus Socinus 1539-1604”
Na tylnej zaś znajduje się inskrypcja łacińsko-włoska o treści:
„In memoriam / Fausti Socini Itali / nati Senis Dec 5, 1539 / denati Luclaviciis, Mar. 3, 1604 / et In recognitione laborum jus / pro libertate, ranione, et tolerantia / In religione posuerunt 1933 / cultores in Europa, Anglia, America / Che semina virtu, raccoglie fama / E vera fama supera la morte”
Zobacz zdjęcia TUTAJ.
Źródła:
https://www.facebook.com/szlakbracipolskich/posts/1820641581305367?__xts__%5B0%5D=68.ARBAxiOyyaq_9J9kYaBxMMYhXi8-afOMcimUi4YQa7a5cdVbYkc4fzClM7p0IbAk_4-rpLYSPoGvMH99s3I8rvWR6iaZuhEtU6kzJZuMrKeWf4g402R4XL5PSFKWVAI4GbLjFdn4FOpSKyi4cu_GkLz8e658OUSJIDIh2hLPveJktlj9SNLYCeKJDtoICEtAaGt11A&__tn__=-R
