Domniemany zbór ariański w Gnojnie

Dariusz Kalina

W rejestrze poborowym powiatu wiślickiego z 1508 r. zapisano, że jest własnością Przecława Wojszyka, natomiast w 1540 r. na Gnojnie i Bardzie pisał się Krzysztof Gnoiński, a w kolejnym opisie osady z 1579 r. – wieś jest wydzierżawiona została od Przecława Wojszyka przez Kacpra Piątkowskiego .
W tym czasie do doszło do gorszących wydarzeń. Ks. Wiśniewski podaje, że: „W połowie XVI w. dziedzic wsi Gnojno, sprowadził niejakiego heretyka Marcina z Chmielnika, w dzień poświęcenia kościoła (1564 r.) przywiódł do świątyni, w czasie odprawiania Mszy św. i chciał go wprowadzić na ambonę, lecz gdy się temu mocno oparł proboszcz miejscowy ks. Hieronim Chycki, wspomniany Marcin miał kazanie od ołtarza pełne bluźnierstw przeciw świętym i kapłanom” .
Owym ministrem protestanckim był zapewne Marcin z Kalisza, osiadły w Chmielniku. Dalszym wypadkom i przejęciu kościoła zapobiegł gorliwy pleban sędziejowicki Hieronim Chycki pochodzący z okolicy, który przeciwstawił się „nie tylko słowem, ale i siłą różnowierczym kolatorom” i zdołał przeszkodzić „profanacji” kościoła w Gnojnie” . Zboru tego nie notują akta synodów różnowierczych, a uwaga jemu poświęcona przez autorów piszących o Braciach Polskich wynika z faktu przynależności rodu Gnoińskich do ruchu antytrynitarzy - najbardziej znaną postacią jest Janina Gnoińska herbu Warmia, żona Jana Sienieńskiego założyciela Rakowa .
Brak informacji o profanacji kościoła ze strony protestantów potwierdza wizytacja parafii w 1598 r., ale na terenie okręgu parafialnego mieszkało wielu protestantów, a wielu z nich wyznawała unitarianizm . Ponadto inne fakty przeczą istnieniu protestanckiego zboru. - W 1604 r. proboszczem gnojeńskim był ks. Jakub Grodecki z Wiślicy. Za jego czasów współpraca z ariańskim sąsiadami układała się zupełnie dobrze – w 1626 r. ułożył się z Krzysztofem Wiszowatym w sprawie pola zwane Zaduszne. Ponadto we wsi funkcjonował szpital dla ubogich, uposażony w 1620 r. przez Hieronima Zagórskiego dziedzica wsi Jarząbki w dwa stajania gruntu. Funkcjonowała również miejscowa szkoła parafialna, wzmiankowana w 1664 r.
W tym czasie właścicielem wsi i kolatorem kościoła był Hieronim Rzeszowski. Potem Gnojno przechodziło w ręce Lanckorońskich. Trzeba tu wspomnieć o związkach rodzinnych Lanckorońskich z Zborowskimi, jak również podkreślić fakt, iż obie rodziny w drugiej połowie XVI wieku należały, jeśli nie do wyznawców, to do zwolenników nauki Jana Kalwina. Przyjmuje się dotąd, iż na terenie wsi znajdował się zbór protestancki, a dokładniej ariański „…z portretem założyciela – Jana Gnoińskiego, zburzono całkowicie w 1945 r.” .
Nim wyjaśnimy dokładniej losy protestantyzmu na terenie parafii gnojeńskiej, należy stwierdzić, że do jego powstania przyczynili się zapewne Lanckorońscy, którzy byli dziedzicami Gnojna w pierwszej połowie XVII w. Stąd właśnie wzięła się koniecznośc powtórnej konsekracji świątyni, do której doszło najpierw ok. 1596-1598, a po raz kolejny w 1677 r. – jak świadczy napis umieszczony wewnątrz świątyni.
W drugiej połowie XVII w. dziedziczył tu Stefan Bogusław Rupniewski herbu Szreniawa, syn Wojciecha i Heleny z Ożarowskich, którzy byli kalwińskiego wyznania. W młodości zapewne pod wpływem wuja Stefana Bidzińskiego z Bidzin przeszedł na katolicyzm. Od tego czasu stał się fanatycznym zwalczycielem protestantów.


Szlak Braci Polskich
Źródło:
https://www.facebook.com/szlakbracipolskich/posts/1422943497741846